L gran itiosaur de Secëda

Cunferënza sun l retil–pësc plu vedl di dinosaures y autri saurs tla Dolomites.
I resc fossilisei dl schilet dl itiosaur de Secëda ie metù ora tl Museum de Gherdëina a Urtijëi y ie i sëui abinei tla Elpes y nce l plu antics. Recostruzion dl gran itiosaur de Secëda te grandëza naturela sponsoriseda dala Furnadoia de Secëda.

Per la festa jubilera di „50 ani Museum Gherdëina“ ai 7 de agost 2010 à Harald Schmalzl realisà l gran itiosaur de Secëda te grandëza naturela, che ie da udëi sun parëi dla Cësa di Ladins. L’ultima sada ai 28 de agost ie stata la presentazion ufiziela cun na cunferënza dl geologh y paleontologh Marco Avanzini sun l gran itosaur de Secëda y autra fusties di saures abindes tl raion dla Dolomites. N grum de jënt ie unida ala cunferënza tenida alalergia dan Cësa di Ladins. Duta la iniziativa ie unida realiseda dal Museum de Gherdëina cun l sustëni finaziel dla sozietà dla Furnadoia de Secëda. Harald Schmalzl à fat si recostruzion de ulentariat sciche dunazion al Museum per l 50ejem aniversèr. Judà pea ala realisazion à nce Markus Insam cun l lëur da fever y Holger Bamhackl che se à cruzià dla tëila. Ai sponsores dla Secëda y a Harald Schmalzl ti iel unti sentì gra da pert dla direzion dl Museum en chësta ucajion.

Scuvierta y recostruzion
La scuvierta di òsc fossilisei tl itiosaur fova bele unida fata de lugio dl 1968 dai doi jëuni Johann Comploj y Mainhard Strobl de Plajes tla rótes do l ëur de Secëda ite, japé de n banch de vëtes de Fedom 20 metri aut. Do 10 ani de studi scientifics sun l Istitut de Paleontologia dla Università de Zürich fova po’ la recostruzion dl gran retil-pësc unida metuda ora tla sezion de geolgoia y paleontologia dl Museum de Gherdëina. Ti ultims ani iel unit scuviert truep de nuef sun chisc vedli saurs dl mér.
La nueva recostruzion dl gran itosaur de Secëda su per Cësa di Ladins ie unida fata propi se tenian a chisc ultims studi aldò dl desëni dl espert di saures Marco Avanzini y de de si scuvridëur Hans Comploj. si desënies ie nce da udëi sun la tofles cun la spiegazions metudes ora pra l model su per cësa.

I itiosaures („lingioles-pësc“)
ie povester stac i retìi dl mer plu spezialisei. Si inuem dij bele ora dut. Tl Triasich mesan (dan ca. 225 milions de ani), l’età dl crëp de Secëda, fova chisc retìi dl mer permò a scumenciamënt dla storia de si evoluzion. Per chësc, ti semieia l ejëmpl tl Museum de Gherdëina plu a na gran lingiola che no a n pësc.
L arjunjova na lunghëza de belau 10 metri y l ova na forma plutosc primitiva carateriseda da na coda longia. L ne n’ova deguna „coda de pësc“ sun l spinel y ënghedeno tla coda, carateristighes che se ëssa svilupà ti itiosaurs tla epoches plu inant. L tier òva eder la tipica masseles slungëdes tla forma de bech cun na bocia de dënz spic. La lesures fova curtes y bonamënter univeles adurvedes per cuntrulé la direzion, ntant che la sburdla univa data da na flescion laterela dl corp lonch.
Dut chësc à spiegà Marco Avanzini pra si cunferënza.

Marco Avanzini à po’ mo te si cunferënza dedicà plu tëmp a mustré su l patrimone paleontologich dla Dolomites tl Museum de Gherdëina y la scuviertes plu jëunes n cont dla presënza de dinosaurs y de si antenac ti crëps dla Pruvinzia de Bulsan. Dai retìi de belau 300 milions de ani vedli, passan via pra i gran dinosaurs de dan 200 milions de ani iel unì a se l dé l’ucajion per scuvierjer luesc y reperc puech o per nët nia cunesciui y se render cont dl fat che la Dolomites y l Sudtirol en generel represënta un di luesc plu nteressanc al mond per ntënder miec la pruvenienza y l’evoluzion de tiers preustorics che à duminà nosc planet per milions de ani.