Josef Moroder Lusenberg (1846 – 1939)

Bera Śepl da Jumbierch

L Istitut Ladin Micurà de Rü y l Museum Gherdëina mët a jì a Urtijëi tla Cësa de Cultura na mostra per uneré l gran artist de Gherdëina. La mostra ie cumpanieda da n catalogh de 112 plates che unirà prejentà n ucajion dla giaurida ai 14 de agost 2009.

Ndut saral da udëi za. 110 opres d’ert, belau dutes de proprietà privata, n gran pert da udëi l prim iede. La scumenciadiva ie unida finanzieda dai Assessorac provinziei ala cultura ladina y tudëscia.

„Gherdëina à de bujën de lecurdé Śepl Moroder da Jumbierch che ne n’ie nia mé stat un di artisć de majer valor ma nce na persunalità che à desmustrà si gran liam cun la valeda te si chedri y nce te truepa lëtres y diares. Chisc documënc ie reres per Gherdëina, ma de gran vivanda, che conta de truepa uriteies dla vita da ntlëuta, suvënz desmincëdes....“nsci pon liejer tla prejentazion dl catalogh.

Na publicazion n unëur dl gran artist de Gherdëina mort dan 70 ani che à lascia fusties sotes tl ciamp dl’ert, nia mé a livel de valeda ma nce sëura i cunfins ora.
Śepl Theodor Moroder fova nasciù ai 27 de mei dl 1846 -coche cuarto de nuef mutons- sun l luech da Scurcià y tlamà aldò de si luech da paur nce l „Lusenberger“. L fova l moler plu mpurtant de Gherdëina dl 19ejim secul. Si svilup y madurità artistica, si sopieda tres gran ejëmpli y maestri, si stil particuler arjont tres la cuntreda, tres amor y duel vën tlo descrit a puntin. Povester puec sà zeche plu avisa dl gran artist. L passé di ani, la ntraunides da uni di straica for plu aslune nce la fusties de persones che meritëssa de unì lecurdedes. Y danter chëstes iel zënzauter Bera Śepl da Jumbierch, artist da talënt, enamurà dl’ert. Ma nce n idealist, cun na si filosofia y na si maniera de viver. N persunaje speziel, ntressant sota uni pont de ududa. L à for tenì pra si tiera, si ncësa, ma nia plu coche paur, ma tl guant de amatëur dla natura, di paesajes y dla jënt che abitova si valeda, dantaldut a ch’st’ultima.

Si pultrec reprejentea n documënt autentich, n spiedl dla figures de chëles che l „Lusenberger“ ova giapà ispirazion per si chedri. I lëures „sun cumiscion“ l fajova deventé ustinà y dala luna, l davani ti fova unfat. La prima lezion de dessëni ova Śepl Moroder giapà dal curat de Urtijëi, seniëur Ujep Antone Vian. Per la bries de chësc ie Śepl ruvà dl 1856, deberieda a si fra plu vedl Jan Andrea, tla Scola de depënjer y dessenië dl cunvënt de Benedetins de St. Georgenberg a Fiecht dlongia Schwaz. I sfueies di studies de chisc ani mostra cun ce prezijion che l fova bon de cuncretisé si usservazions. Moroder da Jumbierch nstës se à plu tert definì coche sculé mesan y chësc dantaldut ajache l ova problems de lingaz, ne messovel ma coche mut ladin rujené tudësch a Fiecht.

Nsci al scrit l ann 1896 te un de si cudejiei dala schizes: “Ie ntendove, capive dut drët bën, ma me stentove a rujené. Chël batulamënt me savova zebider y mparé adamënz aricëul. Sce ësse pudù l dì cun nosta paroles, l’ëssi sapù y desmustrà che ntendove miec chëla frasa che chël che la savova da dì su mé nsci bel adamënz sciche n tel papagal. Y nsci fovi mefun mesan.”
Bera Śepl se à nce dat ju truep cun la storia y la cultura de Gherdëina. Miuran y derturan l guant dala Gherdëina, al metù a jì truepa defiledes y festes, mustran nsci nosta cultura y usanzes. Cun chësc al sentà ite tla jënt de Gherdëina la legrëza per si tradizions. Do l tëmp dla furmazion a München iel stat bon nce de se svilupé inant, abinan na si maniera espressiva particulera. Cater ani al studià tl’Academia dl’Ert figurativa y tlo al frecuentà la Scola naturalistica pra l prufessëur Ludwig von Löfftz y la Scola de pitura pra l prufessëur Wilhelm von Diez. Da ndì à pona abù te si pitura l tëmp passà tl atelier de Franz von Defregger, pra chël che Moroder da Jumbierch à laurà dal 1880 mpo y da chël che l à tëut ju la maniera de cumposizion y de depënjer y se l’à fata sia.

La cunfruntazion sota cun Defregger ti à purtà a Moroder na ncëria da pert dl “Landesmuseum Ferdinandeum” de Dispruch de fé doi copies de pitures de si cunesciù maester. Defregger fova stat drët cuntënt cun la copies. A cialé zeruch udova ite Moroder da Jumbierch permò plu tert: “L me ie unì drët ert sëura vester bon de unì ora dla maniera de depënjer de Defregger. Ie ti la vagove true’ massa puech a dé su l culëur, depenjove dant true’ massa „nët“, massa lize, mpermò canche é udù coche n Liebermann, coche n Segantini lëura y vën mpo tan prijei, ntlëuta ti l’éi vagheda a lascé ora duta la forza che sentive pu perdrët bele da giut incà te mé.”

N possa bën dì che sciche artist se merita Moroder dessegur na lerch tla lingia di artisć de valor no mé dl Tirol y ma nce de n raion mo scialdi majer. Y propi la doi mostres de Urtijëi y Bulsan acumpaniedes dal catalogh juderà pro a desmustré per for chësc fat.

Dlongia la ilustrazion de na cerduda de opres dl artist, abinen tl catalogh cuntribuc scric de trëi esperc:
Eva Gadner sotscrij per la biografia y i tesć che reverda la opres. Peter Weiermair scrij sun la maniera de lauré dl depenjadëur y si pert tl cuntest artistich de si tëmp. Gert Ammann analisea l raport danter bera Śepl da Jumbierch y Franz von Defregger. Carl Kraus à laurà ora l cunzet generel dla mostres.

L Museum Gherdëina y l Istitut Ladin Micurà de Rü coche prumotëures dl proiet ie stac boni de abiné ca coche partner per la urganisazion dla mostra che sarà de setëmber a Bulsan, l Südtiroler Kulturinstitut. Nsci se cuncretisea nce la culaburazion danter istituzions cultureles de Gherdëina y de Bulsan. Tla mostra a Bulsan saral da udëi dantaldut opres plu intimes dl artist de Gherdëina, ntant che tla Cësa de Cultura a Urtjiëi uelen documenté plu si troi artistich.

Da lecurdé iel che tl Museum Gherdëina iel da udëi ntan dut l ann na cumpëida de ades 50 chedri dl artist. L Istitut Ladin ne n’à nia mé metù adum n indesc dla opres dl artist y dat ora deberieda cun l Museum Gherdëina chësc catalogh dla mostra, ma lëura ora de chël nce pra na gran monografia sun bera Śepl Moroder da Jumbierch, monografia che unirà ora proscimamënter, n culaburazion cun l Museum Gherdëina. N spera che a chësta moda ti vëniel finalmënter dat al gran artist de Gherdëina l recunescimënt publich merità.

 

Download

---

 

---

Info:

Museum Gherdëina
Urtijëi/St. Ulrich/Ortisei
Tel. 0471 797554